Saturday, July 21, 2018

दामोदर धर्मानंद कोसंबी ⑭ काळाची झडप

१५ जून १९६४ रोजी दामोदर कोसंबी यांची वैज्ञानिक औद्योगिक संशोधन परिषदेतर्फे (सी. एस. आय. आर.) 'सन्माननीय वैज्ञानिक' म्हणून पाच वर्षांकरिता नियुक्ती करण्यात आली. या संस्थेत नियुक्ती होण्यासाठी वैज्ञानिकाने कोणत्यातरी संशोधन संस्थेशी संलग्न असणे आवश्यक होते. कोसंबी पुण्यातील 'महाराष्ट्र विज्ञानवर्धीनी' या संस्थेशी संलग्न झाले. घरापासून जवळच असलेल्या या संस्थेत कोसंबी काम करू शकत होते. परंतु प्रत्यक्ष कामात त्यांनी फारसा उत्साह दाखवला नाही.

तिसर्‍या जगातील विज्ञान व तंत्रज्ञान प्रश्नांवर १९६६ साली मे महिन्यात दिल्ली येथे एक परिषद भरली होती. कोसंबींनी या परिषदेला हजेरी लावली होती. या परिषदेत 'मागास देशातील प्रश्न सोडवण्यासाठी विज्ञान व तंत्रज्ञानाचा वापर' या विषयावर कोसंबींनी आपले विचार व्यक्त केले. त्यांच्या विचारांना अत्यंत उत्तम प्रतिसाद मिळाला. कोसंबींचे त्यांच्या आयुष्यातील हे शेवटचे भाषण ठरले.

डी. डी. कोसंबी यांच्यावरील भारत सरकारने
प्रकाशित केलेले पोस्टाचे तिकीट

कोसंबी प्रकृतीच्या बाबतीत अतिशय हळवे होते. २८ जून १९६६ रोजी एका तज्ञ डॉक्टरांकडून त्यांनी आपली संपूर्ण तपासणी करून घेतली. डॉक्टरांनी त्यांची प्रकृती उत्तम असल्याचे सांगितले. त्यानंतर रोजच्याप्रमाणे कोसंबी आपल्या अभ्यासिकेत रात्री उशिरापर्यंत वाचन आणि लेखन करत बसले होते. २९ जूनच्या पहाटे झोपेत असतानाच काळाने त्यांना आपल्यातून ओढून नेले. नेहमीची उठण्याची वेळ झाली तरी कोसंबी अजून कसे उठले नाहीत म्हणून सकाळी घरच्यांनी घाबरून दार उघडून पाहिले तर कोसंबी चिरनिद्रावस्थेत होते.

Tuesday, July 03, 2018

दामोदर धर्मानंद कोसंबी ⑬ अधिक जोमाने संशोधनकार्य

टाटा मूलभूत संशोधन संस्थेत फेरनेमणूक न झाल्यामुळे कोसंबींनी वाचन, लेखन, संशोधनाच्या कामी स्वतःला झोकून दिले. दख्खनच्या पठारावर त्यांनी मनसोक्त भटकंती केली. ग्रामीण भागांना भेटी देणे, गावकरी मंडळींकडून विविध प्रकारची माहिती गोळा करणे, आडरानात पडलेल्या शिळांवरील चिन्हांचा अभ्यास करणे त्यांच्या नोंदी घेणे अशी त्यांची पुरेपूर अभ्यासपूर्ण भटकंती सतत चालू असे. त्यांच्या या भटकंतीत त्यांच्यासोबत काही विदेशी विद्यार्थी असत. त्यात जर्मनीचा गुंथर सोन्थायमर, अमेरिकन पी. फ्रॅंकलीन त्याचबरोबर जपानसह विविध देशातील तरुण असत. यातील बहुतेक विद्यार्थी हे लंडनमधील प्राच्यविद्या आभास संस्थेशी संबंधित होते. भारतातील संस्थानिक घराण्याशी संबंधित दिव्यभानू सिंह चावडा व विष्णू सिसोदिया हे दोघे त्यांच्यासोबत असायचे. त्यांच्यामुळे कोसंबींना भटकंतीसाठी जीप व मोटार उपलब्ध होत असे. यातील जर्मनीचे गुंथर सोन्थायमर हे पुढे जागतिक किर्तीचे इतिहासकार झाले.

प्रा. डी. डी. कोसंबी

त्यावेळी पुण्याजवळील खडकवासला येथे राष्ट्रीय संरक्षण प्रबोधिनीची स्थापना झाली होती. मेजर जनरल हबीबुल्ला हे तिथले पहिले संचालक होते. ते हौशी प्राच्यविद्या संशोधक असल्याने प्रबोधिनीमध्ये त्यांनी आर्किओलॉजिकल सोसायटीची स्थापना केली होती. कोसंबी तेथील विद्यार्थ्यांना व्याख्याने देत तसेच आसपासच्या प्रदेशाचे ऐतिहसिकदृष्ट्या निरीक्षण करण्यासाठी घेऊन जात. विद्यार्थ्यांकडून त्यांना कमालीचा प्रतिसाद मिळत असे. हबीबुल्ला यांनी सांगितलेला त्यातील एक अनुभव खूपच रोचक आहे. कोसंबी यांच्या तर्कानुसार बौद्ध लेणी म्हणजे प्राचीन काळी प्रवासी व्यापार्‍यांसाठीची राहण्याची जागा होती. म्हणजे दिवसभराचा प्रवास संपला की मार्गात कुठेतरी लेणी असायला हवीत. रायगड जिल्ह्यातील जंजीरा येथील खाडीमध्ये प्राचीन काली एक बंदर होते. तिथून कार्ल्याच्या लेण्यापर्यंतचे पायी प्रवासाचे अंतर दोन दिवसांचे होत होते. त्यामुळे मध्ये कुठेतरी लेणी असायला हवीत असा कोसंबींचा कयास होता. कोसंबींची विद्यार्थ्यांसोबत घनदाट जंगलातून शोधमोहीम सुरू झाली. आश्चर्य म्हणजे कोसंबी यांच्या तर्कानुसार साधारण एक दिवसाच्याच पायी प्रवास अंतरावर त्यांना लेणी (करंभळ्याची) सापडली. करंभळ्याच्या लेण्यांत कोसंबींना काही ब्राम्ही शिलालेख आढळले होते. त्या शिलालेखांवर काय लिहिले आहे ते पाहण्यासाठी त्यांनी तो शिलालेख प्लास्टर वर छापून घेतला. हे तंत्र त्यांनी प्रबोधिनीच्या विद्यार्थ्यांनाही शिकवले. यापूर्वी कोसंबींनी कार्ल्याच्या लेण्यांचाही बारकाईने अभ्यास केला होता. त्या ठिकाणचेही शिलालेख वाचणे त्यांना शक्य झाले होते. मेजर जनरल हबीबुल्ला व प्रबोधिनीचे विद्यार्थी कोसंबींच्या या संशोधन पद्धतीमुळे प्रचंड प्रभावित झाले होते. कोसंबींचे कौतुक करताना एकदा मेजर जनरल हबीबुल्ला म्हणाले, 'गणित वा इतिहासतज्ञ होण्याऐवजी कोसंबी जर लष्करात आले असते तर ते एक उत्तम सेनानी असते'.

Friday, June 22, 2018

दामोदर धर्मानंद कोसंबी ⑫ काही महत्वाचे ग्रंथ प्रकाशित

दामोदर कोसंबींनी पंडित कृष्णमूर्ती शर्मा यांच्याबरोबर 'शतकत्रयी' व राम आचार्य यांच्याबरोबर 'सुभाषित त्रिशती' ही भर्तृहरीवर लिहिलेली पुस्तके प्रसिद्ध केली. आचार्य मुनी जिनविजयजी यांनी, 'पूर्ण वेळ संस्कृतचे प्राध्यापक म्हणून काम करणार्‍या विद्वानांनी या तरुण गणितज्ञापासून स्फूर्ती घ्यावी' अशा शब्दात कोसंबींचे कौतुक केले.


हार्वर्ड विद्यापीठातील संस्कृतचे प्रा. डॅनिएल इंगाल्स यांनी कोसंबींच्या शतकत्रयी ग्रंथाने प्रभावित होऊन 'सुभाषितरत्नकोश' या ग्रंथाच्या चिकित्सक आवृत्तीचे काम त्यांच्यावर सोपवले. संस्कृत भाषेतील लिखित स्वरुपातील सर्वात प्राचीन असा हा ग्रंथ आहे. यात सहसंपादक म्हणून फर्ग्युसन कॉलेजमधील कोसंबींचे मित्र प्रा. गोखले यांनीही काम केले. हा ग्रंथ अमेरिकेत हार्वर्ड विद्यापीठातर्फे प्रकाशित झाला.

Thursday, June 14, 2018

दामोदर धर्मानंद कोसंबी ⑪ वैचारिक मतभेद

१९४७ साली अणुशक्ती आयोगाची स्थापना झाली होती. त्याचे अध्यक्षपद डॉ. होमी भाभांकडेच होते. त्यामुळे भाभांवर खूप महत्वाच्या जबाबदार्‍या आल्या होत्या. १९४९ पासून (कोसंबी परदेशात असताना) भाभांनी अनेक उत्तमोत्तम संशोधकांची संस्थेत भरती केली. यात अमेरिकेतील प्रिन्स्टन येथे हर्मान वाईल या नावाजलेल्या गणितज्ञाचे शिष्य डॉ. कोमारवलू चंद्रशेखरन यांचा समावेश होता. अतिशय बुद्धिवान अशा डॉ. कोमारवलू चंद्रशेखरन यांची संस्थेत गणित विभागात प्रमुख म्हणून भाभांनी नेमणूक केली. मनुष्यबळ वाढल्याने पेडर रोडवरील केनिलवर्थ बंगल्यातील जागा संस्थेसाठी अपुरी पडू लागली होती. त्यामुळे भाभांनी संस्थेसाठी गेट वे ऑफ इंडिया शेजारच्या ओल्ड यॉट क्लबची मोठी इमारत घेतली व संस्था तेथे हलवली. कोसंबी आपला विदेश दौरा पूर्ण करून आले तेव्हा संस्थेच्या नव्या इमारतीत रुजू झाले. त्यांच्या अनुपस्थितीत झालेले बदल त्यांना दिसून आले. साहजिकच त्यांचा अहंकार दुखावला गेला. या घटनेमुळे भाभा व कोसंबी यांच्यात ताण निर्माण होण्यास सुरुवात झाली.

डी.डी. कोसंबी व डॉ. होमी भाभा यांच्यात वैचारिक मतभेद

एकीकडे भाभा अणुशक्ती आयोगाचे अध्यक्ष असल्याने त्या कामात त्यांनी स्वतःला झोकून दिले होते. तर दुसरीकडे कोसंबी जागतिक शांतता परिषदेत सहभागी होऊन अणुकार्यक्रमाच्या विरोधात उभे राहिले होते. भारतात ऊर्जानिर्मिती करण्यासाठी ते सौरऊर्जेचा पुरस्कार करू लागले. यामुळे परिस्थिती जास्तच चिघळत गेली. भाभा व कोसंबी एकमेकांशी बोलणे तर सोडाच साधी नजरानजर देखील करेनासे झाले. दोघेही आपापल्या तत्वांशी एकनिष्ठ असल्यामुळे कुणीही माघार घ्यायला तयार नव्हते.

Monday, May 21, 2018

दामोदर धर्मानंद कोसंबी ⑩ जागतिक शांतता चळवळीत सक्रिय सहभाग

दुसर्‍या महायुद्धात अमेरिकेकडून जेव्हा जपानच्या 'हिरोशिमा' व 'नागासाकी' या शहरांवर प्रत्यक्ष अणुबॉम्बचा वापर केला गेला तेव्हा जगभरच्या वैज्ञानिकांबरोबरच प्रत्यक्ष अणुबॉम्बप्रकल्पावर काम केलेल्या वैज्ञानिकांचीदेखील झोपच उडाली. यातून जगाला विनाशाच्या खाईत लोटणार्‍या अण्वस्त्रांना व अण्वस्त्र स्पर्धेला विरोध करण्यासाठी जगभर शांतता चळवळ सुरू झाली. अनेक वैज्ञानिक व बुद्धिवादी विचारवंत या चळवळीत सामील झाले. त्यात दामोदर कोसंबीही होते. त्यांनी १९५० पासून जागतिक शांतता परिषदेत काम करण्यास सुरुवात केली. कोसंबी पुढे अखिल भारतीय शांतता परिषदेचे उपाध्यक्ष झाले. त्यानंतर जागतिक शांतता परिषदेचे सदस्य झाले. यानिमित्ताने शांतता परिषदेच्या सभांना हजर राहण्यासाठी कोसंबींनी अनेक परदेशी दौरे केले. युरोप, सोविएत युनियन, चीन व जपान येथे ते अनेकवेळा जाऊन आले.

अणुबॉम्ब टाकल्यानंतर हिरोशिमा आणि नागासाकी 

दुसर्‍या महायुद्धानंतर जगभर अणुशक्ती कार्यक्रम सुरु झाले होते. कोसंबींनी या सर्व अणुशक्ती कार्यक्रमांना विरोध केला. कारण बहुतेक देशांनी अणूऊर्जा कार्यक्रम हे अण्वस्त्रनिर्मिती करण्यासाठीच हाती घेतले होते. अंधपणाने अणुशक्तीच्या मागे धावणे कोसंबींना अयोग्य वाटत होते. अणुऊर्जेपासून वीजनिर्मिती संकल्पनेचा त्यांनी मुळात जाऊन अभ्यास केलेला होता. अणुऊर्जानिर्मिती कार्यक्रमातील धोके व त्यावर होणारा अतीप्रचंड खर्च याकडे तर त्यांनी सर्वांचे लक्ष वेधलेच परंतु त्याचबरोबर आपण भारतीयांनी अणूऊर्जेपेक्षा सौरऊर्जेवर भर द्यावा असे आग्रही मत त्यांनी मांडले. अमेरिका किंवा युरोपमध्ये सौरऊर्जा मुबलक प्रमाणात उपलब्ध होत नाही. त्यामुळे ते देश सौरऊर्जेचा पुरस्कार करणार नाहीत. भारत हा देश उष्ण कटिबंधात येतो. इथे वर्षातील ८ महीने सौरऊर्जा उपलब्ध होत असल्याने आपण त्याचा पुरेपूर उपयोग करून घ्यायला पाहिजे असे ते म्हणत. त्यासाठी उत्तम दर्जाचे तंत्रज्ञान विकसित करणे हे जास्त व्यावहारिक आहे असे ते म्हणत. असते. आज २१व्या शतकात भारत अण्वस्त्रधारी देशांच्या यादीत आहे परंतु ऊर्जेच्या बाबतीत स्वयंपूर्ण देश नाही. यावरून कोसंबी त्यावेळी जी भूमिका मांडत होते त्याचे महत्व लक्षात येते.

Saturday, May 05, 2018

दामोदर धर्मानंद कोसंबी ⑨ अल्बर्ट आईनस्टाईन आणि ए. एल. बॅशम भेट

डॉ. होमी भाभा हे दूरदृष्टी असणारे शास्त्रज्ञ होते. 'टाटा मूलभूत संशोधन संस्था' कायम अद्ययावत राहील याची ते सतत काळजी घेत. कोसंबींवर त्यांनी कित्येक महत्वाच्या जबाबदार्‍या सोपवल्या होत्या. त्याकाळात नव्याने येऊ घातलेल्या संगणक तंत्रज्ञानातील संशोधनास सुरुवात करण्याचे भाभांच्या मनात होते. या कामासाठी त्यांनी कोसंबींना युनेस्को-फेलो म्हणून अमेरिका-इंग्लंडला पाठवण्याचे ठरवले. त्यावेळी नुकतेच भारताला स्वातंत्र्य मिळाले होते. भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर १९४८-४९ सालचा कोसंबींचा हा पहिलाच विदेश दौरा होता. निघण्यापूर्वी भाभांनी आपल्या मलबार हिलवरील घरी कोसंबींना एक पार्टी दिली. संस्थेतील सर्व संशोधक मंडळी त्यावेळी उपस्थित होती.

अल्बर्ट आईनस्टाईन | डी. डी. कोसंबी | ए. एल. बॅशम 

आपल्या अमेरिका दौर्‍यात कोसंबींनी त्यावेळच्या प्राथमिक अवस्थेतील संगणकाशी संबंधीत सर्व आवश्यक गोष्टींचा अभ्यास केला. त्याचबरोबर त्यांनी शिकागो विद्यापीठात जॉमेट्रीचे पाहुणे प्राध्यापक म्हणूनही काम केले. आपल्या याच दौर्‍यात पुढे कोसंबींनी इंस्टीट्यूट फॉर अॅडव्हान्स स्टडीज, प्रिन्स्टन या संस्थेत काही काळ मुक्काम केला. अल्बर्ट आईनस्टाईन त्यावेळी तेथे ज्येष्ठ प्राध्यापक होते. दामोदर कोसंबींनी अल्बर्ट आईनस्टाईन यांची भेट घेतली व त्यांच्याशी दीर्घ चर्चा केली.

Thursday, April 19, 2018

दामोदर धर्मानंद कोसंबी ⑧ टाटा मूलभूत संशोधन संस्था

डॉ. होमी भाभा मुंबईत आपली स्वतंत्र संशोधन संस्था उभारण्याच्या प्रयत्नात होते. त्यांना संस्थेत एखादा बुद्धिमान सहकारी हवा होता. दामोदर कोसंबी यांनी आतापर्यंत आपल्या संशोधन कार्यातून आपली चांगलीच ओळख निर्माण केलेली होती. फर्ग्युसन कॉलेजमधील शेवटच्या काही वर्षात त्यांची डॉ. होमी भाभा यांच्याशी ओळख झालेली होती. तेव्हा कोसंबींनी मुंबईस जाऊन भाभांची भेट घेतली. भाभांच्या गाडीत ते दोघेही चौपाटीवर गेले. विविध विषयांवर त्यांची दीर्घ चर्चा झाली. भाभांनी टाटा मूलभूत संशोधन संस्थेत कोसंबींना गणिताचे प्राध्यापक म्हणून येण्याचा प्रस्ताव दिला.

डी. डी. कोसंबी | केनिलवर्थ बंगला | डॉ. होमी भाभा

१ जून १९४५ रोजी मुंबईतील पेडर रोडवरील केनिलवर्थ या बंगल्यात टाटा मूलभूत संशोधन संस्थेची स्थापना झाली. पहिल्याच दिवशी कोसंबी संस्थेत रुजू झाले. भाभांपाठोपाठ संस्थेत आलेले दुसरे संशोधक कोसंबी होते. फर्ग्युसन कॉलेजने कोसंबींना काढून टाकले ही गोष्ट कोसंबींसाठी लाभदायकच ठरली. आता कोसंबींच्या आयुष्याने एक नवे व महत्वपूर्ण वळण घेतले होते. कुटुंब पुण्यात असल्यामुळे कोसंबींनी पहिली दोन वर्षे रोज पुणे-मुंबई डेक्कन क्वीनने प्रवास करत काढली. पुढची पाच वर्षे ते मुंबईत आपल्या बहिणीच्या घरी राहिले. आपले कुटुंब त्यांनी पुण्यातून मुंबईत हलवले नाही. शुक्रवारी संध्याकाळी डेक्कन क्वीनने पुण्यास जाणे. शनिवार-रविवार कुटुंबियांसमवेत पुण्यात घालवणे. सोमवारी सकाळी परत मुंबई. असा त्यांचा क्रम होता. नंतरची दहा वर्षे पुन्हा पुणे-मुंबई डेक्कन क्वीनचा प्रवास त्यांनी केला. व्यायाम होतो म्हणून कोसंबी आपल्या भांडारकर रोडवरील घरापासून स्टेशनपर्यंत पायी चालत जात. मुंबईत पोहोचल्यावरही संस्थेच्या ठिकाणापर्यंत ते पायीच चालत जात.

Tuesday, April 03, 2018

दामोदर धर्मानंद कोसंबी ⑦ कोसंबी फॉर्म्युला

१९४४ साली 'अॅनल्स ऑफ युजेनिक्स' या संशोधन पत्रिकेत कोसंबींचा 'द एस्टिमेशन ऑफ मॅप डिस्टन्स फ्रॉम रिकॉम्बिनेशन वॅल्यूज' हा चार पानी लेख प्रसिद्ध झाला.

माणसाच्या पेशींमधील रंग-गुणसुत्रे अनुवंशिकता निश्चित करतात. या रंगसूत्रातील निरनिराळ्या जीन्स किंवा जीन्स गटांमधील 'अंतरे' निश्चित करणारे एक सूत्र त्यांनी मांडले. तोपर्यंत 'हॉल्डेन' यांनी १९१९ साली मांडलेले सूत्र वापरले जात होते. संख्याशास्त्राच्या आधारे निर्मिलेले कोसंबींचे नवीन सूत्र अधिक अचूक तसेच परिणामकारक होते. विज्ञान जगतात या सूत्राला कोसंबी फॉर्म्युला म्हणून ओळखले जाते. आजही हे सूत्र वापरले जाते. अशा प्रकारे अनुवंशशास्त्रातही कोसंबींनी आपले योगदान दिले.

कोसंबी फॉर्म्युला

हॉल्डेन आणि कोसंबी तुलनात्मक

सुप्रसिद्ध संख्याशास्त्रज्ञ ए. आर. जी. ओवेन यांनी "कोसंबींसारखे विद्वान कोसंबी फॉर्म्युला तयार करून उंच भरारी घेतात, परंतु कधीही भरकटत नाहीत." अशा शब्दात कोसंबींचा गौरव केला आहे.

Friday, March 23, 2018

दामोदर धर्मानंद कोसंबी ⑥ संशोधनकार्याचा धडाका

डी. डी. कोसंबी यांना गणिताबरोबरच इतरही अनेक विषयात रुची असल्यामुळे त्यांनी आता इतर विषयातही प्रत्यक्ष काम करण्यास सुरुवात केली. १९३९ ते १९४४ या पाच वर्षांच्या काळात एकूण ३२ लेख त्यांच्या नावाने प्रसिद्ध झाले. त्यातील १२ गणित व राहिलेले २० इतर विषयातील होते.

प्रा. डी. डी. कोसंबी

नाणकशास्त्राच्या अभ्यासाला गणिती जोड देऊन कोसंबींनी एकूण पाच लेख लिहिले होते. त्यावेळी तक्षशीला येथील उत्खननात जुन्या नाण्यांचे साठे सापडले होते. कोसंबींनी ही सापडलेली नाणी अतिशय काळजीने साफ करून त्यांची बारकाईने वजने केली. वापरामुळे सारख्या नाण्यांच्या वजनांतील आढळून आलेल्या सूक्ष्म फरकांच्या त्यांनी नोंदी घेतल्या. त्यावरून आलेख काढले. त्याला संख्याशास्त्रातील नियम लावून नाण्यांचा चलनवेग काढला तसेच त्यांची कालक्रमानुसार रचना केली. त्यातून वैज्ञानिक पातळीवर उतरू शकतील असे निष्कर्ष त्यांनी काढले. आपण काढलेले निष्कर्ष पडताळून पाहण्यासाठी कोसंबींनी वापरात असलेली असंख्य चालू चलनी नाणी गोळा केली. त्यासाठी बँकांच्या शाखेत जाऊन विविध प्रकारची नाणी आणली. त्यांची वजने घेऊन आलेख काढले. कोसंबींनी त्यावेळी वापरात असलेल्या जवळजवळ ७००० नाण्यांची अत्यंत बारकाईने वजने घेतली. त्यांनी केलेल्या या कार्यामुळे तक्षशिलेच्या काळातील आर्थिक घडामोडींवर प्रकाश पडण्यास मोठी मदत झाली. अशा प्रकारे नाणकशास्त्राची शास्त्र म्हणून पायाभरणी करण्याचे मौलिक कार्य कोसंबींनी केले.

Thursday, March 08, 2018

दामोदर धर्मानंद कोसंबी ⑤ फर्ग्युसन कॉलेज, पुणे

आंद्रे वाईल अलिगढ मुस्लिम विद्यापीठातील राजकारणाला, तिथल्या एकूण कारभाराला कंटाळून गेले होते. अशा वातावरणात काम करणे शक्य नसल्याची जाणीव त्यांना झाली होती. अखेर कंटाळून त्यांनी तिथली नोकरी सोडली. त्यानंतर त्यांच्या मागोमाग कोसंबी व डॉ. विजयराघवनही तिथून बाहेर पडले. डॉ. विजयराघवन ढाका विद्यापीठात निघून गेले तर कोसंबी पुण्यातील फर्ग्युसन कॉलेजमध्ये गणिताचे अध्यापक म्हणून रुजू झाले. कोसंबींनी जवळपास दोन वर्षे अलिगढ मुस्लिम विद्यापीठात काम केले.

फर्ग्युसन कॉलेज, पुणे

दामोदर कोसंबींचा बालपणीचा काळ पुण्यात गेला असल्याने पुण्याविषयी त्यांच्या मनात आपलेपणाची भावना होती. पुण्यात आल्यानंतर येथे स्थिर व्हावे असा विचार करून त्यांनी भांडारकर इंस्टीट्यूट रोडवर जागा घेतली व स्वतःचा बंगला बांधण्यास सुरुवात केली. धर्मानंदानी स्वतः लक्ष घालून हे काम करवून घेतले. कोसंबींनी आयुष्याच्या अखेरपर्यंत पुण्यातील आपले वास्तव्य हलवले नाही.

Tuesday, February 27, 2018

दामोदर धर्मानंद कोसंबी ④ बनारस हिंदू व अलिगढ मुस्लिम विद्यापीठ

१९२९ साली अमेरिकेत मंदीची लाट आली. बघता बघता अमेरिकी अर्थव्यवस्था डबघाईला आली. कित्येक लोक बेरोजगार झाले, नोकर्‍यांची संख्या झपाट्याने कमी झाली. विद्यार्थ्यांना विद्यापीठात मिळणार्‍या शिष्यवृत्या, फेलोशिप्स साहजिकच खूप कमी झाल्या. दामोदरलाही याचा फटका बसला. डिस्टिंक्शनसह पदवी प्राप्त केली असूनही त्याला हार्वर्डमध्ये पदव्युत्तर गणित शिक्षणासाठी फेलोशिप मिळाली नाही. दामोदर कोसंबी यांचे चरित्रकार चिंतामणी देशमुख यांनी त्यामागे तीन कारणे असण्याची शक्यता वर्तवली आहे. एखाद्या विद्यार्थ्याने जर विद्यापीठात चार-पाच वर्षे काढली असतील तर त्या विद्यार्थ्याने दुसर्‍या विद्यापीठात जायला हवे अशी हार्वर्ड विद्यापीठाची भूमिका होती. अपवाद म्हणून काही मोजक्या विद्यार्थ्यांना पुढील संशोधांनासाठी तेथेच प्रवेश मिळू शकत असे. परंतु, फेलोशिप्सची संख्या अत्यल्प झाल्याने दामोदरला तसा प्रवेश मिळाला नाही. दुसरी शक्यता अशी की, दामोदरला विविध विषयात रस असल्यामुळे त्याला फेलोशिप देण्याची हार्वर्डच्या गणित विभागाची इच्छा नसावी. गणित विषयावर अधिक लक्ष केंद्रीत करण्याच्या प्रा. बरकॉफ यांच्या सल्ल्याकडे दामोदरने दुर्लक्ष केले होते. आणि तिसरे असू शकणारे कारण म्हणजे, ‘डिफरन्शियल जॉमेट्री’ या दामोदरच्या आवडीच्या गणितातील शाखेचे मार्गदर्शक प्रा. ग्राउस्टाईन त्यावेळी वर्षभराच्या रजेवर हार्वर्डबाहेर गेले होते.

बनारस हिंदू विद्यापीठ | अलिगढ मुस्लिम विद्यापीठ

शिक्षणासाठी जवळपास १० वर्षे अमेरिकेत काढल्यानंतर दामोदर भारतात परतला. भारतात परतल्यावर दामोदर आपली मोठी बहीण माणिक हिच्याकडे गेला. माणिक तेव्हा लग्न होऊन त्या बेंगलोर येथे राहत होत्या. माणिक यांचे पती डॉ. राम प्रसाद यांनी दामोदरला कलकत्ता किंवा बनारस हिंदू विद्यापीठात नोकरीसाठी प्रयत्न करण्यास सांगितले. बनारस हिंदू विद्यापीठात गणिताच्या प्राध्यापकाची एक जागा मोकळी होती. दामोदरला तेथे नोकरी मिळाली. पंडित मदन मोहन मालवीय तेव्हा बनारस हिंदू विद्यापीठाचे कुलगुरू होते. त्यांना धर्मांनंदांबद्दल अतिशय आदर होता. दामोदर त्यांचा मुलगा असल्याने त्यांना खूप आनंद वाटला.

दामोदर आता प्रा. दामोदर धर्मानंद कोसंबी उर्फ प्रा. डी. डी. कोसंबी झाले.

Wednesday, February 14, 2018

दामोदर धर्मानंद कोसंबी ③ हार्वर्ड विद्यापीठ, अमेरिका

दामोदर बरीच वर्षे घरच्यांपासून दूर राहिला असल्याने त्याला घरची आठवण येऊ लागली होती. त्यामुळे धर्मानंदांनी त्याला भारतात बोलावून घेतले. हार्वर्ड विद्यापीठात प्रवेश घेण्याऐवजी दामोदर भारतात परतला. त्यावेळी धर्मानंद गुजरात विद्यापीठात पुरातत्व मंदिरात काम करत होते. माणिक इंदूर येथे अहिल्याश्रमात अधीक्षक म्हणून काम करत होत्या. आई व धाकट्या बहिणी त्यांच्याबरोबर असल्याने दामोदरने आपला मोकळा वेळ अहमदाबाद तसेच इंदूर या ठिकाणी घालवला. गोव्यात नातेवाईकांना भेटण्याच्या निमित्ताने त्याने गोव्यालाही भेट दिली. तिथल्या जंगलात भटकंती करून जलसंपत्ती, खनिजसंपत्ती याविषयी बऱ्यापैकी माहिती गोळा केली. त्याचा योग्य उपयोग व्हावा यासाठी कोणत्या उपाययोजना करता येतील यावर विचारमंथन केले. गोव्याच्या तेव्हाच्या परिस्थितीचा त्याने बारकाईने अभ्यास केला. एकुणात दामोदरची गोवा भटकंती अभ्यासपूर्ण ठरली.

भारतभेटीचा दामोदरला अत्यंत उपयोग झाला. आपला देश, आपली माणसं, इथली संस्कृती त्याला जवळून पाहता अनुभवता आली. परंतु यात त्याच्या पुढील शिक्षणाचा प्रश्न मात्र तसाच बाजूला राहून गेला होता. दामोदरने अमेरिकेत दिलेल्या शालांत परीक्षेला भारतीय विद्यापीठात मान्यता नव्हती. त्यामुळे त्याला इथल्या कॉलेजमध्ये सहजासहजी प्रवेश मिळणे शक्य झाले नाही. वर्ष सव्वा वर्ष भारतात राहिल्यानंतर थोडा उशिरा का होईना पण हा प्रश्न एकदाचा निकाली लागलाच. धर्मानंदांच्या पहिल्या दोन्ही अमेरिका भेटीत विशुद्धीमार्ग या बौद्ध ग्रंथाच्या चिकित्सक आवृत्तीचे काम पूर्ण होऊ शकलेले नव्हते. डॉ. वूड्स यांनी ते काम पूर्ण करण्यासाठी धर्मानंदांना अमेरिकेला येण्याविषयी आग्रह करणारे पत्र पाठवले होते. त्यामुळे तिसर्‍या वेळेस त्यांनी अमेरिकेला जायचे ठरवले. जाताना पुढील शिक्षणासाठी त्यांनी दामोदरलाही आपल्या सोबत नेले.

हार्वर्ड विद्यापीठ, अमेरिका

अमेरिकेत गेल्यावर दामोदरने हार्वर्ड विद्यापीठात प्रवेश घेतला व आपल्या पुढील शिक्षणास जोमाने सुरुवात केली. दामोदर आपला अभ्यास सांभाळून वडिलांना त्यांच्या संशोधन कार्यात मदत करत असे. प्राचीन ग्रंथांच्या चिकित्सक आवृत्तींची कामे, त्यावरील संशोधन प्रक्रिया कशी चालते हे त्याने अत्यंत बारकाईने पाहिले. यावेळी धर्मानंद दीड वर्षे अमेरिकेत राहिले. ते भारतात परतल्यानंतर दामोदर त्याच घराच्या पहिल्या मजल्यावरून सर्वात शेवटच्या मजल्यावरील एका खोलीत राहायला गेला. त्याच्या खोलीत त्याने लक्षवेधक असा महात्मा गांधीजींचा फोटो भिंतीवर लावलेला होता. खोलीत सर्वत्र कित्येक विषयांवरची पुस्तकेच पुस्तके होती. त्यातील बहुतेक पुस्तके जर्मन भाषेतील होती. जर्मनी हे त्यावेळी विज्ञानाचे महत्वाचे केंद्र होते. बहुतांश संशोधनलेखही जर्मनमध्येच प्रसिद्ध होत.

Tuesday, January 30, 2018

दामोदर धर्मानंद कोसंबी ② शिक्षणासाठी अमेरिकेत

पहिले महायुद्ध सुरू असल्यामुळे त्यांची बोट सिंगापूर, जपान मार्गे चार महिन्यांनंतर अमेरिकेत सॅनफ्रान्सिस्को येथे पोहोचली. तिथून पुढे आगगाडीने बोस्टनला जात असताना वाटेत एकाएकीच दामोदरच्या अंगात ताप भरला. त्याला श्वास घेताना त्रास होऊ लागला. माणिक घाबरली. रात्रीची वेळ होती. गाडीतील इतर यात्री झोपले होते. धर्मानंदांनी दामोदरला थोडे थोडे करून पाणी पाजले. त्याने त्याला काहीसे बरे वाटू लागले. धर्मानंद व माणिक रात्रभर त्याच्याजवळ बसून राहिले. त्याला इन्फ्लुएंझा झाला होता. बोस्टनला पोहोचण्यापूर्वी दामोदर बरा झाला. परंतु, त्याच्या अंगातला अशक्तपणा जाण्यास मात्र पुढे बरेच दिवस लागले.

दामोदर कोसंबी

बोस्टनला पोहोचल्यावर धर्मानंद आपल्या दोन्ही मुलांसह केंब्रिज येथे स्थायिक झाले. धर्मानंदांनी माणिकला रॅडक्लिफ कॉलेजमध्ये दाखल केले. बौद्धिक शिक्षणाचा हिंदुस्थानला काही फायदा नाही असे दामोदरचे म्हणणे होते. त्यामुळे धर्मानंदांनी सुरूवातीला त्याला ‘रिंज टेक्निकल हायस्कूल’ मध्ये दाखल केले. परंतु, दामोदर प्रकृतीने अशक्त होता त्यात त्याची तब्येत इन्फ्लुएंझाने खालावलेली होती. त्यामुळे शारीरिक श्रमाची अवजड कामे त्याच्याकडून होणे कठीण होते. मात्र काहीच दिवसांनी दामोदरच्या बौद्धिक क्षमतेचा अंदाज आल्याने हायस्कूलचे प्राचार्य मि. वूड यांनी धर्मानंदांना बोलावून घेतले व त्यांना असा सल्ला दिला की, दामोदरने आधी हायस्कूलचे शिक्षण घ्यावे आणि मग टेक्नोलॉजिकल इंस्टीट्यूटमध्ये जाऊन उत्तम इंजिनीअर व्हावे. धर्मानंदांनी प्राचार्यांचा सल्ला मानला व दामोदरच्या इच्छेविरुद्ध त्याला घरापासून जवळच असलेल्या ‘हार्वर्ड ग्रामर स्कूल’ मध्ये दाखल केले. तेथे कोणतीही फी नव्हती शिवाय अभ्यासाची पुस्तकेही मिळत. त्यामुळे शिक्षणाचा काहीच खर्च नव्हता. हार्वर्ड ग्रामर स्कूलमध्ये शिकत असताना दामोदरने अभ्यासाबरोबर आपल्या तब्येतीकडेही चांगलेच लक्ष दिले. रोज जिममध्ये जाऊन शरीर कमावले. वजन व ऊंची वाढून बघता बघता तो प्रकृतीने धिप्पाड दिसू लागला.

Monday, January 08, 2018

दामोदर धर्मानंद कोसंबी ① बालपण व सुरूवातीचे शिक्षण

दामोदर कोसंबी यांचा जन्म ३१ जुलै १९०७ रोजी गोवा येथे झाला. दामोदरच्या जन्माच्या वेळी धर्मानंद कलकत्त्याला नोकरीला होते. घरातील थोरल्या मुलास आजोबाचे नाव ठेवायची त्या काळी प्रथा होती. त्यानुसार ‘दामोदर’ हे ठेवण्यात आले होते. तब्येतीने आधीच अशक्त असलेला दामोदर लहानपणी सर्दी, खोकला व ताप येऊन सतत आजारी पडत असे. त्यामुळे आई बाळाबाई त्याची खूप काळजी घेत. त्याचे लाडही करत. कुटुंबातील सदस्य त्याला प्रेमानं ‘बाबा’ या टोपणनावानं संबोधत. दामोदरची पहिली जवळपास पाच वर्षे गोव्यातच गेली. त्यामुळे त्याला मराठीबरोबरच कोंकणी भाषादेखील अवगत होती.

दामोदर कोसंबी

अमेरिकेचा पहिला दौरा करून आल्यानंतर धर्मानंदांनी पुण्यातील फर्ग्युसन कॉलेजमध्ये नोकरी पत्करली. त्यामुळे त्यांनी आपले कुटुंब पुण्यास आणले. धर्मानंदांनी १९१२ ते १९१८ अशी सलग सहा वर्षे पुण्यात काढली. या काळात कोसंबी कुटुंब रविवार पेठेत, मोती चौकातील एका चिंचोळया घरात पहिल्या मजल्यावर राहत होते. धर्मानंद-बाळाबाईंना पहिली माणिक नावाची मुलगी होती. त्यानंतर दामोदरच्या पाठीवर त्यांना मनोरमा व कमला अशा आणखी दोन मुली झाल्या.

दामोदरच्या शिक्षणाची सुरुवात पुण्यातील न्यू इंग्लिश स्कूल येथे झाली. लहानपणीच शाळेतील हुशार विद्यार्थी म्हणून त्याने ख्याती प्राप्त केली. आपल्या बुद्धिमत्तेच्या जोरावर शाळेतील शिक्षकांना त्याने आपल्याकडे आकर्षित केले. वर्गात जर एखाद्या अवघड प्रश्नाचे उत्तर कोणालाच देता आले नाही तर शिक्षक शेवटी तो प्रश्न दामोदरला विचारत व दामोदरही चुटकीत त्याचे उत्तर देत असे. त्यामुळे शाळेतील शिक्षक त्याला प्रेमानं अभिमन्यू म्हणत. वयाची आठ वर्षे पूर्ण होण्यापूर्वीच दामोदर पाचव्या इयत्तेची परीक्षा पास झाला व अकरावे वर्ष पूर्ण होण्यापूर्वी तो आठवीची परीक्षा पास झाला. इतक्या जलद गतीने त्याने इयत्ता पार केल्या.

धर्मानंदांच्या पहिल्या अमेरिका भेटीत ‘विशुद्धीमार्ग’ या बौद्धग्रंथाच्या चिकित्सक आवृत्तीचे काम पूर्ण होऊ शकले नव्हते. त्यामुळे ते काम पूर्ण करण्याच्या उद्देशाने हार्वर्ड विद्यापीठातील डॉ. जेम्स वुड्स हे धर्मानंदांना पुन्हा अमेरिकेस येण्याचा पत्राद्वारे आग्रह करत होते. त्यांच्या आग्रहास मान देत धर्मानंद दुसर्‍या वेळेस अमेरिकेला जाण्यास निघाले होते. त्यांची मोठी मुलगी माणिक त्यावेळी कॉलेजची पूर्वपरीक्षा पास झाली होती. तिला पुढील शिक्षणासाठी आपल्याबरोबर अमेरिकेला नेण्याचे धर्मानंदांनी आधीच ठरवले होते. दामोदर व मुलींच्या शिक्षणासाठी बाळाबाई पुण्यातच राहणार होत्या. परंतु त्याच सुमारास बाळाबाईंची तब्येत बिघडली. त्यामुळे धर्मानंदांनी त्यांना मुलींबरोबर गोव्याला पाठवले. दामोदर त्यावेळी आठवी इयत्ता पास झाला होता. तो प्रकृतीने अशक्त होता. त्याला एकट्याला पुण्यात ठेवणे शक्य नव्हते. त्यावेळी मॅट्रिकच्या परीक्षेला बसण्यासाठी वयाची अट १७ वर्षे होती. दामोदर १४ व्या वर्षीच मॅट्रिकच्या वर्गात पोहोचणार होता. त्यामुळे त्याची तीन वर्षे वाया जाण्याची शक्यता होती. म्हणून अखेर माणिकबरोबर त्यालाही अमेरिकेला नेण्याचे ठरविण्यात आले.

संदर्भ :
  • धर्मानंद (आचार्य धर्मानंद कोसंबी यांचे आत्मचरित्र आणि चरित्र), ज. स. सुखठणकर, सुगावा प्रकाशन १९७६
  • दामोदर धर्मानंद कोसंबी (जीवन आणि कार्य), चिंतामणी देशमुख, ग्रंथघर प्रकाशन १९९३
  • उत्तुंग आणि एकाकी संशोधक डी.डी. कोसंबी, सुधीर पानसे, लोकवाङ्‌मय प्रकाशन २००७
  • संस्कृतिभाष्यकार डी.डी. कोसंबी, अशोक चौसाळकर, श्री गंधर्व-वेद प्रकाशन २०१०
  • २१ ऑगस्ट २०१६ रोजी लोकसत्ता मध्ये प्रकाशित सदानंद भटकळ यांच्या ‘सदानंदयात्रा’ पुस्तकाचे परीक्षण करणारा लेख ‘कोसंबी पिता-पुत्र.. भटकळांच्या नजरेतून!’

Cookies Consent

This website uses cookies to offer you a better Browsing Experience. By using our website, You agree to the use of Cookies

Learn More