Tuesday, February 27, 2018

दामोदर धर्मानंद कोसंबी ④ बनारस हिंदू व अलिगढ मुस्लिम विद्यापीठ

१९२९ साली अमेरिकेत मंदीची लाट आली. बघता बघता अमेरिकी अर्थव्यवस्था डबघाईला आली. कित्येक लोक बेरोजगार झाले, नोकर्‍यांची संख्या झपाट्याने कमी झाली. विद्यार्थ्यांना विद्यापीठात मिळणार्‍या शिष्यवृत्या, फेलोशिप्स साहजिकच खूप कमी झाल्या. दामोदरलाही याचा फटका बसला. डिस्टिंक्शनसह पदवी प्राप्त केली असूनही त्याला हार्वर्डमध्ये पदव्युत्तर गणित शिक्षणासाठी फेलोशिप मिळाली नाही. दामोदर कोसंबी यांचे चरित्रकार चिंतामणी देशमुख यांनी त्यामागे तीन कारणे असण्याची शक्यता वर्तवली आहे. एखाद्या विद्यार्थ्याने जर विद्यापीठात चार-पाच वर्षे काढली असतील तर त्या विद्यार्थ्याने दुसर्‍या विद्यापीठात जायला हवे अशी हार्वर्ड विद्यापीठाची भूमिका होती. अपवाद म्हणून काही मोजक्या विद्यार्थ्यांना पुढील संशोधांनासाठी तेथेच प्रवेश मिळू शकत असे. परंतु, फेलोशिप्सची संख्या अत्यल्प झाल्याने दामोदरला तसा प्रवेश मिळाला नाही. दुसरी शक्यता अशी की, दामोदरला विविध विषयात रस असल्यामुळे त्याला फेलोशिप देण्याची हार्वर्डच्या गणित विभागाची इच्छा नसावी. गणित विषयावर अधिक लक्ष केंद्रीत करण्याच्या प्रा. बरकॉफ यांच्या सल्ल्याकडे दामोदरने दुर्लक्ष केले होते. आणि तिसरे असू शकणारे कारण म्हणजे, ‘डिफरन्शियल जॉमेट्री’ या दामोदरच्या आवडीच्या गणितातील शाखेचे मार्गदर्शक प्रा. ग्राउस्टाईन त्यावेळी वर्षभराच्या रजेवर हार्वर्डबाहेर गेले होते.

बनारस हिंदू विद्यापीठ | अलिगढ मुस्लिम विद्यापीठ

शिक्षणासाठी जवळपास १० वर्षे अमेरिकेत काढल्यानंतर दामोदर भारतात परतला. भारतात परतल्यावर दामोदर आपली मोठी बहीण माणिक हिच्याकडे गेला. माणिक तेव्हा लग्न होऊन त्या बेंगलोर येथे राहत होत्या. माणिक यांचे पती डॉ. राम प्रसाद यांनी दामोदरला कलकत्ता किंवा बनारस हिंदू विद्यापीठात नोकरीसाठी प्रयत्न करण्यास सांगितले. बनारस हिंदू विद्यापीठात गणिताच्या प्राध्यापकाची एक जागा मोकळी होती. दामोदरला तेथे नोकरी मिळाली. पंडित मदन मोहन मालवीय तेव्हा बनारस हिंदू विद्यापीठाचे कुलगुरू होते. त्यांना धर्मांनंदांबद्दल अतिशय आदर होता. दामोदर त्यांचा मुलगा असल्याने त्यांना खूप आनंद वाटला.

दामोदर आता प्रा. दामोदर धर्मानंद कोसंबी उर्फ प्रा. डी. डी. कोसंबी झाले.

Wednesday, February 14, 2018

दामोदर धर्मानंद कोसंबी ③ हार्वर्ड विद्यापीठ, अमेरिका

दामोदर बरीच वर्षे घरच्यांपासून दूर राहिला असल्याने त्याला घरची आठवण येऊ लागली होती. त्यामुळे धर्मानंदांनी त्याला भारतात बोलावून घेतले. हार्वर्ड विद्यापीठात प्रवेश घेण्याऐवजी दामोदर भारतात परतला. त्यावेळी धर्मानंद गुजरात विद्यापीठात पुरातत्व मंदिरात काम करत होते. माणिक इंदूर येथे अहिल्याश्रमात अधीक्षक म्हणून काम करत होत्या. आई व धाकट्या बहिणी त्यांच्याबरोबर असल्याने दामोदरने आपला मोकळा वेळ अहमदाबाद तसेच इंदूर या ठिकाणी घालवला. गोव्यात नातेवाईकांना भेटण्याच्या निमित्ताने त्याने गोव्यालाही भेट दिली. तिथल्या जंगलात भटकंती करून जलसंपत्ती, खनिजसंपत्ती याविषयी बऱ्यापैकी माहिती गोळा केली. त्याचा योग्य उपयोग व्हावा यासाठी कोणत्या उपाययोजना करता येतील यावर विचारमंथन केले. गोव्याच्या तेव्हाच्या परिस्थितीचा त्याने बारकाईने अभ्यास केला. एकुणात दामोदरची गोवा भटकंती अभ्यासपूर्ण ठरली.

भारतभेटीचा दामोदरला अत्यंत उपयोग झाला. आपला देश, आपली माणसं, इथली संस्कृती त्याला जवळून पाहता अनुभवता आली. परंतु यात त्याच्या पुढील शिक्षणाचा प्रश्न मात्र तसाच बाजूला राहून गेला होता. दामोदरने अमेरिकेत दिलेल्या शालांत परीक्षेला भारतीय विद्यापीठात मान्यता नव्हती. त्यामुळे त्याला इथल्या कॉलेजमध्ये सहजासहजी प्रवेश मिळणे शक्य झाले नाही. वर्ष सव्वा वर्ष भारतात राहिल्यानंतर थोडा उशिरा का होईना पण हा प्रश्न एकदाचा निकाली लागलाच. धर्मानंदांच्या पहिल्या दोन्ही अमेरिका भेटीत विशुद्धीमार्ग या बौद्ध ग्रंथाच्या चिकित्सक आवृत्तीचे काम पूर्ण होऊ शकलेले नव्हते. डॉ. वूड्स यांनी ते काम पूर्ण करण्यासाठी धर्मानंदांना अमेरिकेला येण्याविषयी आग्रह करणारे पत्र पाठवले होते. त्यामुळे तिसर्‍या वेळेस त्यांनी अमेरिकेला जायचे ठरवले. जाताना पुढील शिक्षणासाठी त्यांनी दामोदरलाही आपल्या सोबत नेले.

हार्वर्ड विद्यापीठ, अमेरिका

अमेरिकेत गेल्यावर दामोदरने हार्वर्ड विद्यापीठात प्रवेश घेतला व आपल्या पुढील शिक्षणास जोमाने सुरुवात केली. दामोदर आपला अभ्यास सांभाळून वडिलांना त्यांच्या संशोधन कार्यात मदत करत असे. प्राचीन ग्रंथांच्या चिकित्सक आवृत्तींची कामे, त्यावरील संशोधन प्रक्रिया कशी चालते हे त्याने अत्यंत बारकाईने पाहिले. यावेळी धर्मानंद दीड वर्षे अमेरिकेत राहिले. ते भारतात परतल्यानंतर दामोदर त्याच घराच्या पहिल्या मजल्यावरून सर्वात शेवटच्या मजल्यावरील एका खोलीत राहायला गेला. त्याच्या खोलीत त्याने लक्षवेधक असा महात्मा गांधीजींचा फोटो भिंतीवर लावलेला होता. खोलीत सर्वत्र कित्येक विषयांवरची पुस्तकेच पुस्तके होती. त्यातील बहुतेक पुस्तके जर्मन भाषेतील होती. जर्मनी हे त्यावेळी विज्ञानाचे महत्वाचे केंद्र होते. बहुतांश संशोधनलेखही जर्मनमध्येच प्रसिद्ध होत.

Cookies Consent

This website uses cookies to offer you a better Browsing Experience. By using our website, You agree to the use of Cookies

Learn More