Friday, November 15, 2019

एक अलक्षित अप्पा ②

१२ मार्च १९३० रोजी साबरमती आश्रमातून महात्मा गांधीजींची दांडी यात्रा निघाली. ही यात्रा ५ एप्रिल रोजी दांडी येथे पोहोचली. मिठाचा कायदा मोडण्यासाठी ही यात्रा होती. ६ अप्रिलच्या पहाटे नेहमीची प्रार्थनासभा आटोपल्यानंतर गांधीजी आणि त्यांच्या अनुयायांनी पायी चालत समुद्रकिनाऱ्याकडे जाऊन तयार झालेले मूठभर मीठ उचलून मिठाचा कायदाभंग केला. त्यावेळी इकडे महाराष्ट्रात अप्पांच्या नेतृत्वाखाली रत्नागिरी व शिरोडे येथे मिठाचा सत्याग्रह झाला. अप्पांनी रत्नागिरी येथे किल्ल्याच्या खडकात नैसर्गिकरित्या तयार झालेले मीठ उचलून सत्याग्रह केला. अप्पासाहेबांना त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांसह तुरुंगात टाकण्यात आले. रत्नागिरी येथील तुरुंगात त्यांना सहा महीने ठेवण्यात आले.

कोकण गांधी अप्पासाहेब पटवर्धन

रत्नागिरी येथे तुरुंगात अप्पांना समजले की कातकरी समाजाच्या कैद्यांना तुरुंगात भंगीकाम करावे लागते. अप्पांना हे पटले नाही. तुरुंगात भंगीकाम मिळावे म्हणून त्यांनी खूप प्रयत्न केले. प्रशासन दखल घेत नसल्याचे पाहून उपोषण सुरू केले. ही बातमी गांधीजींना कळताच त्यांनी अप्पांना एक मोठी तारच केली, “तुझ्या अल्पाशनाची बातमी माझ्या कानावर आली. तुला साथ देणे माझे कर्तव्य असल्याने मीही सरकारला नोटिस देऊन अनशन सुरू केले आहे.” त्यानंतरही अप्पांना हिंडलग्याच्या तुरुंगात तीन महिने सक्तमजुरी, येरवडा जेल येथे सहा महीने व पुनः रत्नागिरीच्या तुरुंगात २ वर्षाची शिक्षा झाली. यावेळी मात्र अप्पांना भंगीकाम देण्यात आले. प्रत्येक दिवशी अप्पांचे १२ वेगवेगळे सवर्ण सहकारी हे काम करत. अप्पा स्वतः दर रविवारी संडास सफाई करत.

१९३३ साली तुरुंगातून सुटल्यावर रत्नागिरी जिल्ह्यातील काँग्रेसच्या तालुका कामिट्यांचे गठन केले. जिल्हा कमिटीही नेमली. पुढे १९३७ मध्ये काँग्रेस मंत्रिमंडळे तयार झाली तेव्हा काँग्रेसमध्ये भाऊगर्दी सुरू झाली. त्यामुळे अप्पांनी इथून आपण सत्याग्रहात भाग न घेता फक्त रचनात्मक कामातच भाग घेऊ असे गांधीजींना कळवले. याच काळात गांधीजींनी संपूर्ण भारतातील आपल्या निवडक सात अनुयायांचा गांधी सेवा संघ सुरू केला व अप्पांना त्याचे अध्यक्ष केले.

एक अलक्षित अप्पा ①

सीताराम पटवर्धन उर्फ अप्पा यांचा जन्म ४ नोव्हेंबर १८९४ रोजी रत्नागिरीजवळील आगरगुळे या गावी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव पुरुषोत्तम व आईचे नाव राधा होते. सात मुले व चार मुली अशा एकूण ११ भावंडांपैकी अप्पासाहेब पाचवे होते.

अप्पांचे प्राथमिक शिक्षण रत्नागिरी येथे झाले. १९११ साली अप्पा मुंबई विद्यापीठातून मॅट्रिकची परीक्षा पाचवा नंबर येऊन उत्तीर्ण झाले. पुढे त्यांनी एल्फिन्स्टन कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला. १९१६ साली अप्पा बी.ए. प्रथम वर्गात पास झाले. १९१७ साली अप्पा एम.ए. चा अभ्यास करू लागले. या काळात अप्पांना पुण्यातील न्यू कॉलेजमध्ये [आताचे एस.पी. कॉलेज] प्राध्यापक म्हणून नोकरी मिळाली.

कोकण गांधी अप्पासाहेब पटवर्धन

अप्पा एस.पी. कॉलेजच्या वसतिगृहात अनेकदा वाढपी म्हणून काम करायचे. एकदा तर अप्पा पुण्यातील भर रस्त्यावरून आपले सामान डोक्यावर घेऊन वसतिगृहाकडे निघाले. त्यावेळी त्यांच्यासोबत असणारा त्यांचा भाऊ म्हणाला, “डोक्यावर का?” त्यावर अप्पा उत्तरले, “जोपर्यंत पांढरपेशे असे करणार नाहीत तोपर्यंत हमाल मजुरांनीच डोक्यावर ओझे घ्यायचे असते असा समज राहील.”

अप्पांच्या वाचनात अगदी तरुण वयात जॉन रस्कीनचे ‘अंटू धीस लास्ट’ हे पुस्तक आले. ह्या पुस्तकाचा त्यांच्या मनावर सखोल परिणाम झाला. त्यांना कृत्रिम किंवा चैनीचे आयुष्य जगणे खोटेपणाचे वाटू लागले. अगदी साधं आयुष्य जगण्याची ओढ त्यांच्यात निर्माण झाली.

अगदी कळायला लागल्यापासून अप्पांचा कल ब्रम्हचर्याकडे कल होता. त्यांनी आजन्म ब्रम्हचर्याचे पालन केले.

Saturday, May 25, 2019

लोकमान्य श्रीधरपंत टिळक ②

श्रीधरपंतांनी लिहिलेल्या तिसऱ्या म्हणजे पुण्याच्या जिल्हाधिकाऱ्यांना लिहिलेल्या पत्रात 'माझा जन्म वकील आणि कायद्यांची कोर्टे यांचे असहाय खेळणे बनण्याकरिता नव्हता.' हे वाक्य आले आहे. या वाक्यातून श्रीधरपंतांच्या मृत्यूचे कारण समजण्यास मदत होते. श्रीधरपंतांना वडिलांचा केसरी आपल्या हातात मिळवण्याची खूप इच्छा होती. परंतु त्यांचा केसरीच्या ट्रस्टींबरोबर 'केसरी' वृत्तपत्राच्या मालकीवरून व इतर मालकी हक्कांसाठी कायदेशीर लढा सुरू होता. सतत कोर्टाच्या फेऱ्या त्यांना माराव्या लागत होत्या. त्याचा त्यांना मनस्ताप होत होता.

लोकमान्य टिळकांच्या मृत्यूपत्राचा दाखला देत जावई विश्वनाथ केतकर वकिलांनी माहिती दिली होती की मृत्यूपत्रानुसार टिळकपुत्रांना केसरी आणि मराठाच्या ट्रस्टवर राहता येणार नाही. टिळकपुत्रांनी त्यावेळी त्यांच्यावर विश्वास ठेवला खरा पण पुढे पुरोगामी वर्तुळात वावरणाऱ्या टिळकपुत्रांच्या लवकरच लक्षात आले की, 'केसरी' आणि 'मराठा' ट्रस्टबाबत आपणास फसवण्यात आले आहे. केसरी-मराठाच्या ट्रस्टवर आपल्या मुलांना घेऊ नये, असं स्पष्टपणे लोकमान्य टिळकांनी लिहिले नव्हते तर 'लायक वाटल्यास' घ्यावे असे लिहिले होते.

श्रीधरपंतांनी आत्महत्येपूर्वी डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर यांना लिहिलेले पत्र

रामभाऊ आणि श्रीधरपंत हे दोघे बंधु पुरोगामी आणि सुधारणावादी विचारांचे होते. श्रीधरपंताना महाविद्यालयीन जीवनापासूनच लिखाणाची आवड होती. स्वतः लोकमान्य त्यांच्याकडून कवितांचे अनुवाद करून घेत असत. त्यांनी श्रीधरपंताना लिखाणासाठी कायम उत्तेजनच दिले. ‘A Midsummer Nights Dream!’ किंवा ‘ऐन उन्हाळ्यातील एक स्वप्नदृश्य!’ आणि ‘मराठी शाकुंतलाचे परीक्षण’ हे लेख वाङमयसमीक्षेचा नमूना म्हणता येतात. ‘बादरायण संबंध’, ‘कलमबहादुराचे शेलापागोटे!’ असे त्यांचे लेख प्रसिद्ध होते. प्रागतिक विचारांच्या श्रीधरपंतांचे कुठल्याही प्रकारचे लेखन कधीही केसरीत प्रकाशित झाले नाही. केसरीच्या विचारसरणीला प्रागतिक विचार झेपणार कसे? श्रीधरपंत काकासाहेब लिमये यांच्या ज्ञानप्रकाश आणि विविधवृत्त या नियतकालिकांमधून लिखाण करत. आपल्या लेखणीतून ते जातीयता, अस्पृश्यता, अंधश्रद्धा, ब्राम्हण्यवाद यावर सडकून टीका करत. आपण गोपाळ गणेश आगरकरवादी आहोत असं श्रीधरपंत छातीठोकपणे सांगत. एकदा का केसरी ताब्यात आला की महाराष्ट्राला आगरकरांचा अवतार दाखवून देईन असंही म्हणत. श्रीधरपंतांचे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, प्रबोधनकार ठाकरे, केशवराव जेधे, दिनकरराव जवळकर यांच्याबरोबर मैत्रीपूर्ण संबंध होते.

लोकमान्य श्रीधरपंत टिळक ①

२५ मे १९२८ च्या सायंकाळी श्रीधरपंत टिळक नेहमीप्रमाणे फिरायला जायच्या तयारीत होते. घरातून बाहेर पडण्याआधी त्यांनी आपली पत्नी आणि मुलांना डोळेभरून पाहिले. त्याच दिवशी सकाळी लिहिलेली तीन पत्रे त्यांनी आपल्या सोबत घेतली आणि घराबाहेर पडले. श्रीधरपंतांनी तिन्ही पत्रे त्यांनी टपालपेटीत टाकली आणि थेट भांबुर्डा (आताचे शिवाजीनगर) रेल्वेस्थानकावर गेले. तिथे ते मुंबई-पुणे एक्स्प्रेसची वाट पाहू लागले. काही वेळाने रेल्वेच्या हॉर्नचा आवाज ऐकू आला. गाडी जवळ येताच अंगातील बळ एकवटून त्यांनी रेल्वेसमोर उडी घेतली. क्षणार्धात श्रीधरपंतांनी जगाचा निरोप घेतला. सर्वत्र सन्नाटा पसरला..

लोकमान्य श्रीधरपंत टिळक

लोकमान्य टिळकांच्या धाकट्या मुलाच्या आत्महत्येची बातमी बघता बघता पुण्यात पसरली. घटनास्थळी पोलीस पोहोचले. पंचनामा झाला. पार्थिव गायकवाड वाड्यात आणले गेले. श्रीधरपंतांनी स्थापन केलेल्या समता संघाचे कार्यकर्ते तिथे मोठ्या प्रमाणावर जमा झाले होते. श्रीधरपंतांच्या पत्नी शांताबाई आणि तिन्ही लेकरं टाहो फोडत होती. थोरला मुलगा जयंत सात वर्षांचा होता. त्यापाठची दोन्ही मुलं अगदी लहान होती. चौथ्या बाळासाठी शांताबाईंना दिवसही गेले होते.

Cookies Consent

This website uses cookies to offer you a better Browsing Experience. By using our website, You agree to the use of Cookies

Learn More